Συντελεστές

Η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου (άλλες φορές θα τη συναντήσουμε να υπογράφει ως Σαμαρτσίδη ή ως Σαμαρτσίδου) γεννήθηκε στη Σκύρο, με περισσότερο πιθανή χρονολογία γέννησης το 1821, όπου και διέμεινε έως την ηλικία των δεκάξι χρόνων. Οι γονείς της, Δημήτριος Μαράκης (Πάλλης) με καταγωγή από την Εύβοια και Μαρία Μαλατέστα (επώνυμο που παραπέμπει στη γνωστή ιταλικής καταγωγής οικογένεια από το Ρίμινι της Ιταλίας, η οποία απαντάται από τον 15ο αιώνα μεταξύ των «αρχοντικών» οικογενειών νησιών του Αιγαίου, π.χ. της Πάρου και της Νάξου) δεν φαίνεται να είχαν κάποια ιδιαίτερη σχέση με την εγγραμματοσύνη. Ο πατέρας της παρότι «φιλόμουσος και φιλομαθής» –όπως εμμέσως παραδίδεται από την ίδια– ήταν αγράμματος.

Το 1837 παντρεύεται το γιατρό Σπυρίδωνα Σαμαρτζίδη (με καταγωγή από τη Ζάκυνθο) και εγκαταλείπει το νησί. Έκτοτε μετεγκαθίσταται με την οικογένειά της σε διαφορετικές πόλεις του οθωμανικού χώρου, όπου μετακινείται ο Σαμαρτζίδης για επαγγελματικούς μάλλον λόγους και στη συνέχεια, μετά το θάνατό του (1862), για εργασιακούς λόγους της ίδιας.Πιο συγκεκριμένα: Το 1842 βρίσκεται στη Μυτιλήνη, όπου κατά μια εκδοχή διδάσκει στο νεοσύστατο παρθεναγωγείο της πόλης (1842). Αν ισχύει η πληροφορία ότι είχε ως δασκάλους της τους λόγιους του ελληνικού Διαφωτισμού Εμμανουήλ Φωτιάδη (1805-1849) και Γρηγόριο Καλαγάνη (1790-1862), τότε στη Λέσβο (Μυτιλήνη ή/και Αγιάσο) θα πρέπει να βρέθηκε νωρίτερα από το 1842, δηλαδή το 1840 ή 1841, καθώς ο Καλαγάνης επιστρέφει στη Λέσβο από τις παροικίες της κεντρικής Ευρώπης (Μόναχο και Βιέννη) το 1840 και παραμένει στο νησί για δυο χρόνια (το 1842 μετακινείται στην Αθήνα), ενώ μεταξύ του 1837 και της προαναφερόμενης χρονολογίας/ιών (1840 ή 1841) θα πρέπει να έμεινε για κάποια χρόνια στις Σέρρες, όπου ο Φωτιάδης διηύθυνε την ελληνική σχολή της πόλης (1837-1843).35 Στη Μυτιλήνη (ή και Κυδωνιές) έμεινε μάλλον έως τον Απρίλιο του 1845 και στη συνέχεια την 1η Μαΐου βρίσκεται ήδη στην Κωνσταντινούπολη (όπως αποδεικνύουν οι τόποι και ημερομηνίες με τις οποίες συνοδεύει την υπογραφή της σε ποίημά της και στην εισαγωγική «Αφιέρωσιν» στη μητέρα του σουλτάνου που προτάσσει στο περιοδικό Κυψέλη, του οποίου το πρώτο τεύχος εκδίδεται τον ίδιο μήνα). Από το 1850 (ή 1849) έως το 1854 διαμένει για τις ανάγκες εκπαίδευσης των παιδιών της στη Σύρο (ενώ ο Σαμαρτζίδης εργάζεται «στο εξωτερικό»), από το 1854 έως το 1860 στη Λάρισα, όπου ο Σαμαρτζίδης διορίζεται υποπρόξενος της Αγγλίας και από το 1859 έως το 1861 στην Αθήνα, για τις ανάγκες στήριξης (όπως προβάλλεται από τον βιογράφο της) του γιου της Χριστόφορου Σαμαρτζίδη (1843-1900), ο οποίος σπουδάζει στην Αθήνα. Στη συνέχεια και μετά το θάνατο του Σαμαρτζίδη (1862) οι μετακινήσεις της διαγράφουν και τη γεωγραφία της εκπαιδευτικής της δραστηριότητας: Βρίσκεται στην Άρτα (1862-1864), στη Θεσσαλονίκη (1864-1870), στις Σέρρες (1872-1875), και στις τρεις περιπτώσεις για τη διεύθυνση των παρθεναγωγείων των πόλεων αυτών. Το 1875 αποσύρεται από την ενεργό διδασκαλία και μετακινείται στο Βόλο, όπου ζει η κόρη της (Κλεοπάτρα Μουσούρη [;]), και μένει έως το θάνατό της το 1877.

Η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου παρότι δεν κατάγεται από τόπο με μακρά εκπαιδευτική παράδοση ή από οικογένεια εγγράμματων ή λογίων, εντούτοις βιώνει την αποδοχή των νέων προωθημένων για την εποχή θέσεων για τη σχέση των κοριτσιών/γυναικών με τη γνώση και το δημόσιο χώρο. Με την ενίσχυση του –αγράμματου όπως η ίδια εμμέσως παραδίδει– πατέρα της φοιτά στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια στο σχολείο αρρένων της Σκύρου, καθώς δεν λειτουργεί σχολείο για κορίτσια, για τέσσερα μάλλον χρόνια. Οι γνώσεις και οι αναγνώσεις της έως τη συνάντησή της με τον Σαμαρτζίδη περιορίζονται στα γνωστικά αντικείμενα του σχολείου και στην ανάγνωση/μελέτη βιβλίων που περιστασιακά περιέρχονται στην κατοχή της (όπως π.χ. από συγγενείς που επισκέπτονται το νησί). Η ουσιαστική μόρφωση, η επαφή με τη φιλοσοφική/πνευματική παραγωγή του Διαφωτισμού και η καλλιέργεια των ενδιαφερόντων της έρχεται μετά την εγκατάλειψη του νησιού, ως αποτέλεσμα της οικοδιδασκαλίας στο πλαίσιο του γάμου της και της προσωπικής της ενασχόλησης με την ενίσχυση του συζύγου της: «Τα πρώτα πέντε χρόνια του συζυγικού βίου διήλθε με τα κείμενα των Ελλήνων συγγραφέων και ποιητών και τα λεξικά ανά χείρας», σύμφωνα με τον πρώτο βιογράφο της. Η Σαμαρτζίδου κινείται και ζει σε κάποιες από τις σημαντικότερες εκπαιδευτικές/πνευματικές εστίες της περιόδου (Σέρρες, Κυδωνιές, Λέσβος, Κωνσταντινούπολη), πόλεις με μακρά εκπαιδευτική παράδοση και έντονες τις επιδράσεις του Διαφωτισμού και της δράσης των λογίων του. Η παράμετρος αυτή μαζί με τις επιδράσεις των δασκάλων της, γνωστών λογίων του Διαφωτισμού και φορέων της δυτική εμπειρίας, ερμηνεύουν την ευρεία καλλιέργεια (όπως αναδεικνύουν τα κείμενά της στην Κυψέλη) και τις θέσεις της για την εκπαίδευση και τη θέση των γυναικών στη νέα εποχή «των φώτων». Ο Εμμανουήλ Φωτιάδης π.χ. ήδη από το 1835 τασσόταν υπέρ της εκπαίδευσης και της κοινωνικής δραστηριοποίησης των γυναικών ώστε «να μη μένουν κατώτεραι από τους άνδρας» και παρότρυνε τους Σερραίους γονείς να στέλνουν τα κορίτσια τους στο αλληλοδιδακτικό σχολείο των αγοριών, έως ότου δημιουργηθεί ξεχωριστό αλληλοδιδακτικό σχολείο κοριτσιών, ενώ ο ιερωμένος Γρηγόριος Καλαγάνης, γνωστός από τις ταραχές στη Ριζάρειο σχολή, μετέδιδε περισσότερο την κριτική παρά τη δογματική προσέγγιση των θρησκευτικών δοξασιών και συνηθειών και τη θρησκευτική ανοχή. Ο κύκλος των γνωριμιών και επαφών της διευρύνεται και συμπεριλαμβάνει γνωστούς λογοτέχνες (όπως τους Γ. Παράσχο, Γ. Ζαλοκώστα, Κ. Πώπ, M. A. Kanini, Eduard Fusco), εκδότες (π.χ. τον Κ. Ι. Σκυλίτση, εκδότη της εφημερίδας Ημέρα στην Τεργέστη) και λογίους, με τους οποίους διατηρεί αλληλογραφία.

Η συγγραφική της δραστηριότητα περιλαμβάνει κυρίως ποίηση· γίνεται γνωστή ποιήτρια με θετικές κριτικές ήδη από τις πρώτες δημοσιεύσεις της. Περιλαμβάνει επίσης, τρία πεζά κείμενα, τα οποία δεν έχουν εντοπιστεί (αναφέρονται ως αδημοσίευτα έως το 1867) και την ύλη της Κυψέλης, την οποία σε μεγάλο βαθμό συντάσσει μάλλον η ίδια, όπως καταδεικνύει το γλωσσικό ύφος, η θεματολογία αλλά και η «συνέχεια» στη συλλογιστική και στην επιχειρηματολογία στα δοκιμιακού τύπου κείμενα του περιοδικού.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας: Ελληνίδες εκδότριες στον οθωμανικό χώρο (1887-1922)». Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2018.

Anagnostopoulou, Chrysoula. “An Enterprise of One’s Own: Greek Women Publishers in Ottoman Territories at the Beginning of the 20th Century”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Βαρίκα, Ελένη. «Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της “γυναικείας φυλής”: Γυναικεία περιοδικά στον 19ο αιώνα». Διαβάζω,198 (1988): 6-12.

Δαλακούρα, Κατερίνα & Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα. Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος -20ός αι.). Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, 2015.

Dalakoura, Katerina. "Greek Women’s Periodicals in Ottoman Space (1845-1919): Publishing as a Female Enterprise". Conference What is Knjiženstvo?, October 16-17, 2015, Faculty of Philology, University of Belgrade.

Δρούλια, Λουκία & Κουτσοπανάγου, Γιούλα επιμ. Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1784-1974. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2008.

Θεαίτητος. «Βιογραφίαι συγχρόνων Ελληνίδων. Ι. Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου». Επτάλοφος Νέα, τχ. 11 (15 Ιουνίου 1867).

Ντενίση, Σοφία. Ανιχνεύοντας την «αόρατη» γραφή: Γυναίκες και γραφή στα χρόνια του ελληνικού Διαφωτισμού-Ρομαντισμού. Αθήνα: Νεφέλη, 2014.

Περδίκα, Νίκη Λ. «Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου - Αγαθονίκη Αντωνιάδου: Δύο σκυριανές ποιήτριες του περασμένου αιώνα». Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών 4 (1955):146.

Ρούσσου, Βαρβάρα. «Ο μακρύς δρόμος της γυναικείας ελληνικής ποιητικής παράδοσης από τον 19ο στον 20ο αι.». Διδακτορική Διατριβή, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2017.

Ταρσούλη, Αθηνά. Ελληνίδες ποιήτριες. Αθήνα: 1951.

Η Ελένη Σβορώνου, λόγια και λυρική ποιήτρια και εκδότρια, γεννήθηκε στη Νέα Έφεσο το 1879, μεγάλωσε όμως και έμεινε στη Σάμο. Καταγόταν από αρχοντική οικογένεια της Κεφαλληνίας. Ο παππούς της, Γεράσιμος Σβορώνος, ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας και το 1808 εγκαταστάθηκε στη Σάμο ως γενικός πρόξενος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η μητέρα της, Φιορίτσα, κόρη του Γεράσιμου Σβορώνου, είχε παντρευτεί τον έμπορο Σταύρο Σβορώνο από την Κεφαλληνία. Η Ελένη Σβορώνου ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και ιδιαίτερα με την ποίηση. Έγραψε δύο ποιητικές συλλογές, τα «Εαρινά φύλλα» (1900) και τα «Δειλινά» (1910). Τα ποιήματα της δημοσιεύτηκαν σε πολλά ελληνικά και γαλλικά περιοδικά, συνοδευόμενα με πολύ καλές κριτικές. Εκτός όμως από την ποίηση η Ελένη Σβορώνου, ασχολήθηκε και με την πεζογραφία, γράφοντας πολλά πεζά, ηθογραφίες, λαογραφικά και επιγράμματα, τα οποία εντοπίζονται στα ημερολόγιά της. Η ίδια εξέδωσε τα βιβλία της προς όφελος του Ιεροδιδασκαλείου της Σάμου, το οποίο είχε ιδρυθεί από το σύλλογο «Ανατολή» (ο οποίος ιδρύεται στα τέλη του 19ου αιώνα και δραστηριοποιείται έως το 1949). Συνεργαζόταν με όλα σχεδόν τα ελληνικά φιλολογικά περιοδικά της εποχής όπως το περιοδικό Βοσπορίς (εκδ. Κορνηλία Λ. Πρεβεζιώτου), τον Έσπερο (Λειψία) (εκδ. Γ. Δρουγολίνος), το οικογενειακό περιοδικό Σπινθήρ (εκδ. Αρτεμησία Ι. Λανδράκη), την Πινακοθήκη (μηνιαίο καλλιτεχνικό περιοδικό των Αθηνών), το περιοδικό Η Φύσις (1890-1914), το περιοδικό «Παιδικός Κόσμος» (εκδ. Γ. Καρατζάς). Επιπλέον, συνεργαζόταν με εφημερίδες όπως την Εφημερίδα των Κυριών (εκδ. Χαρίκλεια Π. Μελανδινού), την Αλήθεια της Θεσσαλονίκης, την πολιτική εφημερίδα Αιγαίον της Σάμου, την Πρόοδο (εφημ. Σμύρνης), τη Σάμο (εκδ. Μιχαήλ Α. Δούκας), καθώς και με άλλα ημερολόγια, όπως το Ημερολόγιο της Θεσσαλονίκης (εκδ. Μερόπη Τσιώμου), Ημερολόγιον Αι Αναμνήσεις (εκδ. Κορνηλία Λ. Πρεβεζιώτου/Εμμανουήλ Τ. Ταβανιώτης), το ετήσιο λεύκωμα Η Ήπειρος ( εκδ. Ελπινίκης Μαυρογορδάτου), το Εθνικόν Ημερολόγιον Κ. Φ. Σκόκου, το Κυπριακόν Ημερολόγιον (εκδ. Ευανθία Θεοδώρου), το Σμυρναϊκόν Ημερολόγιον (εκδ. Ευάγγελος Δ. Παντελίδης, δημοσιογράφος) κα. Κατά το χρονικό διάστημα 1905-1906, εξέδωσε μαζί με το δικηγόρο, Θρασύβουλο Μάλη το Ημερολόγιο του Αιγαίου, το οποίο κυκλοφόρησε μόνο για δύο χρόνια. Η θεματογραφία και επιμελημένη εμφάνιση του ημερολογίου είναι ίδια με εκείνη που θα έχει στη συνέχεια το Μικρασιατικό. Μέσα σε αυτά θα μπορούσε να συναντήσει κανείς θέματα αρχαιολογικά, ιστορικά, λαογραφικά, λογοτεχνικά, εκκλησιαστικά, αθλητικά, ιατρικά, βιογραφίες διακεκριμένων Σαμίων και άλλων προσωπικοτήτων του Ελληνισμού με τις φωτογραφίες τους, καθώς και ποιήματα, πολλά από τα οποία είχαν την υπογραφή της.

Ενδεικτική Εργογραφία:

Σβορώνου, Ελένη. Ποιήματα Ελένης Σ. Σβορώνου 1905-1908. Αρχείο Σβορώνου, ΦΑΚ. Ε. Χειρόγραφα Βιβλία. Σάμος: ΓΑΚ Σάμου.

Σβορώνου, Ελένη. Ποιήσεις, Ελένης Σ. Σβορώνου 1903-1904-1905. Αρχείο Σβορώνου, ΦΑΚ. Ε. Χειρόγραφα Βιβλία. Σάμος: ΓΑΚ Σάμου.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας: Ελληνίδες εκδότριες στον οθωμανικό χώρο (1887-1922)». Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2018.

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της επιχειρηματικής δραστηριότητας της λόγιας και εκδότριας Ελένης Σβορώνου (1879-1918)». Στο Από την αυτονομία στο εθνικό κράτος. Η ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα. 343-370. Σάμος: ΓΑΚ Αρχεία Νομού Σάμου, 2014.

Anagnostopoulou, Chrysoula. “An Enterprise of One’s Own: Greek Women Publishers in Ottoman Territories at the Beginning of the 20th Century”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Βακιρτζής, Ιωάννης. «Επικήδειος λόγος εις την Ελένην Σβορώνου», Αιγαίον, αρ. φ. 685, 29 Σεπτεμβρίου 1918.

Δαλακούρα, Κατερίνα & Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα. Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος -20ός αι.). Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, 2015.

Dalakoura, Katerina. "Greek Women’s Periodicals in Ottoman Space (1845-1919): Publishing as a Female Enterprise". Conference What is Knjiženstvo?, October 16-17, 2015, Faculty of Philology, University of Belgrade.

Kariotoglou, Katerina. “Women in Publishing in Samos at the beginning of 20th century: The Almanac of Asia Minor by Eleni Svoronou”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Λάνδρος, Χρίστος. «Ο Τύπος της Σαμιακής Ηγεμονίας. Αναπαραστάσεις ή προσανατολισμοί της αυτονομίας». Στο Ο ελληνικός τύπος 1784 ως σήμερα, Ιστορικές και Θεωρητικές προσεγγίσεις, επιμέλεια Λουκία Δρούλια, 323-329. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2005.

Μπήτος, Ιωάννης. «Ελένη Σ. Σβορώνου». Μικρασιατικόν Ημερολόγιον του έτους 1919, τόμ. 13, 9-12. Εν Σάμω: Ηνωμένα Τυπογραφεία Ελένης Σ. Σβορώνου & Ιωάν. Βακιρτζή, 1919.

Παπαδάκη, Βέρα. Τα θαυμαστά ημερολόγια και οι εκδότες τους. Αθήνα: Συλλογές Αργυρής Βουρνάς, 1998.

Ρούσσου, Βαρβάρα. «Ο μακρύς δρόμος της γυναικείας ελληνικής ποιητικής παράδοσης από τον 19ο στον 20ο αι.». Διδακτορική Διατριβή, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2017.

Σκλαβενίτη, Κωστούλα. «Τα γυναικεία έντυπα 1908-1918». Διαβάζω 198, (1988): 13-22.

Σκόκος, Φ. Κωνσταντινος. «Αι “γράφουσαι Ελληνίδες” εν τω έξω ελληνισμώ». Εθνικόν Ημερολόγιον, Χρονογραφικόν, Φιλολογικόν και Γελοιογραφικόν του έτους 1905, τόμ. 20, 225. Εν Αθήναις: Εκ του Τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1905.

Σφοίνη, Αλεξάνδρα. «Σβρορώνου Ελένη». Στο Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1784-1974. Εφημερίδες, Περιοδικά, Δημοσιογράφοι, Εκδότες, επιμέλεια Λουκία Δρούλια - Γιούλα Κουτσοπανάγου, τ. Γ΄, Ρ-Ω, 69-70. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2008.