Συντελεστές

Η Αρτεμισία Λανδράκη ήταν κόρη της Ειρήνης Μινέττα που καταγόταν από τη Χίο και του Ιωάννη Λανδράκη, δασκάλου στα Χανιά από το 1870 έως το 1913. Γεννήθηκε στα Χανιά το 1884 και πήρε την πρώτη μόρφωση από τον πατέρα της. Σπούδασε στο Αρσάκειο στην Αθήνα από το «εσωτερικό διδασκαλείο» <;> του οποίου αποφοίτησε το 1892. Το 1899, σε ηλικία 15 ετών, πήρε επίσης από το Αρσάκειο το πτυχίο δημοδιδασκάλισσας πρώτης τάξεως και επέστρεψε τον ίδιο χρόνο στα Χανιά. Το 1903 παντρεύτηκε το δικηγόρο Φίλιππο Ντόκο με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά. Το 1902, σε ηλικία 18 ετών ανήγγειλε την έκδοση της πρώτης ποιητικής της συλλογής (Σπινθήρ, σελ. 178), η οποία ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε, ούτε γνωστοποιήθηκε ο τίτλος της. Υπέγραφε κάποιες από τις δημοσιεύσεις της με το ψευδώνυμο «Ηχώ». Δημοσίευσε μία μόνο αυτοτελή συλλογή ποιημάτων, τις «Βιολέττες» (1928). Μεγάλο μέρος του έργου της, το οποίο αποτελείται από ποιήματα, άρθρα, μελέτες, διηγήματα, είναι διάσπαρτο σε εφημερίδες και περιοδικά. (Εφημερίες Χανίων «Ελεύθερον βήμα», «Έρευνα», περιοδικά «κρητικός Αστήρ», «Φως»). Δύο θεατρικά της έργα παραμένουν αδημοσίευτα, το Εμείς οι φιλάνθρωποι και το «Όταν αρχίσει ο κατήφορος». Το πρώτο, το «Εμείς οι φιλάνθρωποι», τρίπρακτο σατιρόδραμα, ανέβηκε στη σκηνή από τον Αιμίλιο Βεάκη το 1923. Τα χειρόγραφα εντοπίστηκαν στο αρχείο της Λανδράκη (Τωμαδάκης), το οποίο όμως σήμερα θεωρείται «οριστικά χαμένο» (Αποστολή). Ασχολήθηκε επίσης με τη ζωγραφική και υπήρξε μαθήτρια του γνωστού ζωγράφου και καθηγητή Γεωργίου Ροϊλού. Το 1902 δημοσιεύει τον «Σπινθήρα», μηνιαίο «Εγκυκλοπαιδικόν εικονογραφημένον περιοδικόν», στο οποίο εξαγγέλλει ότι θα δημοσιεύονται άρθρα και μελέτες για «ζητήματα φιλολογικά, κοινωνιολογικά, ιστορικά, καλλιτεχνικά, αρχαιολογικά, ενίοτε δε και επιστημονικά». Η έκδοση του «Σπινθήρα» διαρκεί ένα έτος. Υπήρξε επίσης συνιδιοκτήτρια και συνεργάτις του περιοδικού Κρητικός Αστήρ (1906-1915) το 1911, 5ο έτος της έκδοσής του, «στενή συνεργάτις» του εγκυκλοπαιδικού περιοδικού «Φως» (εκδόθηκε το 1904 στα Χανιά). Ανέπτυξε κοινωνική και εθνική δράση. Το 1899 (15 ετών) ίδρυσε το φιλανθρωπικό σύλλογο των Κυριών «η Ελπίς», το 1912 την «Κρητική Επιτροπή παροχής θερμαντικών ειδών εις τους μαχόμενους Έλληνας στρατιώτας». Το 1914 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της φιλανθρωπικής αδελφότητας «ο Σωτήρ». Υπήρξε μέλος και πολλών άλλων συλλόγων, επιτροπών και οργανώσεων. Ήταν αντεπιστέλλον μέλος της «Εταιρείας Φιλοτέχνων», ιδρυτικό μέλος του «Συνδέσμου των εν Κρήτη φιλομούσων», συνεργάτις (εκτός από συνιδιοκτήτρια) του περιοδικού «Κρητικός αστήρ», μέλος του «Τμήματος καθοδηγήσεων του Πατριωτικού Ιδρύματος Προστασίας του Παιδιού», ιδρυτικό μέλος του πανεργατικού συνδικάτου «η Πρόνοια», πρόεδρος της «Φιλοζώου Εταιρείας Κρήτης». Πέθανε στην Αθήνα το 1956, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής της.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας: Ελληνίδες εκδότριες στον οθωμανικό χώρο (1887-1922)». Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2018.

Αποστολή, Πέρσα. «Η γυναικεία εκδοτική δραστηριότητα (περιοδικά λόγου και τέχνης 1900-1940): Η περίπτωση της Αρτεμισίας Λανδράκη και της Κορνηλίας Πρεβεζιώτου». Στο Η γυναικεία εικαστική και λογοτεχνική παρουσία στα περιοδικά λόγου και τέχνης (1900 -1940), επιμέλεια Σοφία Ντενίση, 238-247. Αθήνα: Gutenberg, 2008.

Anagnostopoulou, Chrysoula. “An Enterprise of One’s Own: Greek Women Publishers in Ottoman Territories at the Beginning of the 20th Century”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Δαλακούρα, Κατερίνα & Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα. Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος -20ός αι.). Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, 2015.

Dalakoura, Katerina. "Greek Women’s Periodicals in Ottoman Space (1845-1919): Publishing as a Female Enterprise". Conference What is Knjiženstvo?, October 16-17, 2015, Faculty of Philology, University of Belgrade.

Ρούσσου, Βαρβάρα. «Ο μακρύς δρόμος της γυναικείας ελληνικής ποιητικής παράδοσης από τον 19ο στον 20ο αι.». Διδακτορική Διατριβή, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2017.

Η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου (άλλες φορές θα τη συναντήσουμε να υπογράφει ως Σαμαρτσίδη ή ως Σαμαρτσίδου) γεννήθηκε στη Σκύρο, με περισσότερο πιθανή χρονολογία γέννησης το 1821, όπου και διέμεινε έως την ηλικία των δεκάξι χρόνων. Οι γονείς της, Δημήτριος Μαράκης (Πάλλης) με καταγωγή από την Εύβοια και Μαρία Μαλατέστα (επώνυμο που παραπέμπει στη γνωστή ιταλικής καταγωγής οικογένεια από το Ρίμινι της Ιταλίας, η οποία απαντάται από τον 15ο αιώνα μεταξύ των «αρχοντικών» οικογενειών νησιών του Αιγαίου, π.χ. της Πάρου και της Νάξου) δεν φαίνεται να είχαν κάποια ιδιαίτερη σχέση με την εγγραμματοσύνη. Ο πατέρας της παρότι «φιλόμουσος και φιλομαθής» –όπως εμμέσως παραδίδεται από την ίδια– ήταν αγράμματος.

Το 1837 παντρεύεται το γιατρό Σπυρίδωνα Σαμαρτζίδη (με καταγωγή από τη Ζάκυνθο) και εγκαταλείπει το νησί. Έκτοτε μετεγκαθίσταται με την οικογένειά της σε διαφορετικές πόλεις του οθωμανικού χώρου, όπου μετακινείται ο Σαμαρτζίδης για επαγγελματικούς μάλλον λόγους και στη συνέχεια, μετά το θάνατό του (1862), για εργασιακούς λόγους της ίδιας.Πιο συγκεκριμένα: Το 1842 βρίσκεται στη Μυτιλήνη, όπου κατά μια εκδοχή διδάσκει στο νεοσύστατο παρθεναγωγείο της πόλης (1842). Αν ισχύει η πληροφορία ότι είχε ως δασκάλους της τους λόγιους του ελληνικού Διαφωτισμού Εμμανουήλ Φωτιάδη (1805-1849) και Γρηγόριο Καλαγάνη (1790-1862), τότε στη Λέσβο (Μυτιλήνη ή/και Αγιάσο) θα πρέπει να βρέθηκε νωρίτερα από το 1842, δηλαδή το 1840 ή 1841, καθώς ο Καλαγάνης επιστρέφει στη Λέσβο από τις παροικίες της κεντρικής Ευρώπης (Μόναχο και Βιέννη) το 1840 και παραμένει στο νησί για δυο χρόνια (το 1842 μετακινείται στην Αθήνα), ενώ μεταξύ του 1837 και της προαναφερόμενης χρονολογίας/ιών (1840 ή 1841) θα πρέπει να έμεινε για κάποια χρόνια στις Σέρρες, όπου ο Φωτιάδης διηύθυνε την ελληνική σχολή της πόλης (1837-1843).35 Στη Μυτιλήνη (ή και Κυδωνιές) έμεινε μάλλον έως τον Απρίλιο του 1845 και στη συνέχεια την 1η Μαΐου βρίσκεται ήδη στην Κωνσταντινούπολη (όπως αποδεικνύουν οι τόποι και ημερομηνίες με τις οποίες συνοδεύει την υπογραφή της σε ποίημά της και στην εισαγωγική «Αφιέρωσιν» στη μητέρα του σουλτάνου που προτάσσει στο περιοδικό Κυψέλη, του οποίου το πρώτο τεύχος εκδίδεται τον ίδιο μήνα). Από το 1850 (ή 1849) έως το 1854 διαμένει για τις ανάγκες εκπαίδευσης των παιδιών της στη Σύρο (ενώ ο Σαμαρτζίδης εργάζεται «στο εξωτερικό»), από το 1854 έως το 1860 στη Λάρισα, όπου ο Σαμαρτζίδης διορίζεται υποπρόξενος της Αγγλίας και από το 1859 έως το 1861 στην Αθήνα, για τις ανάγκες στήριξης (όπως προβάλλεται από τον βιογράφο της) του γιου της Χριστόφορου Σαμαρτζίδη (1843-1900), ο οποίος σπουδάζει στην Αθήνα. Στη συνέχεια και μετά το θάνατο του Σαμαρτζίδη (1862) οι μετακινήσεις της διαγράφουν και τη γεωγραφία της εκπαιδευτικής της δραστηριότητας: Βρίσκεται στην Άρτα (1862-1864), στη Θεσσαλονίκη (1864-1870), στις Σέρρες (1872-1875), και στις τρεις περιπτώσεις για τη διεύθυνση των παρθεναγωγείων των πόλεων αυτών. Το 1875 αποσύρεται από την ενεργό διδασκαλία και μετακινείται στο Βόλο, όπου ζει η κόρη της (Κλεοπάτρα Μουσούρη [;]), και μένει έως το θάνατό της το 1877.

Η Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου παρότι δεν κατάγεται από τόπο με μακρά εκπαιδευτική παράδοση ή από οικογένεια εγγράμματων ή λογίων, εντούτοις βιώνει την αποδοχή των νέων προωθημένων για την εποχή θέσεων για τη σχέση των κοριτσιών/γυναικών με τη γνώση και το δημόσιο χώρο. Με την ενίσχυση του –αγράμματου όπως η ίδια εμμέσως παραδίδει– πατέρα της φοιτά στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια στο σχολείο αρρένων της Σκύρου, καθώς δεν λειτουργεί σχολείο για κορίτσια, για τέσσερα μάλλον χρόνια. Οι γνώσεις και οι αναγνώσεις της έως τη συνάντησή της με τον Σαμαρτζίδη περιορίζονται στα γνωστικά αντικείμενα του σχολείου και στην ανάγνωση/μελέτη βιβλίων που περιστασιακά περιέρχονται στην κατοχή της (όπως π.χ. από συγγενείς που επισκέπτονται το νησί). Η ουσιαστική μόρφωση, η επαφή με τη φιλοσοφική/πνευματική παραγωγή του Διαφωτισμού και η καλλιέργεια των ενδιαφερόντων της έρχεται μετά την εγκατάλειψη του νησιού, ως αποτέλεσμα της οικοδιδασκαλίας στο πλαίσιο του γάμου της και της προσωπικής της ενασχόλησης με την ενίσχυση του συζύγου της: «Τα πρώτα πέντε χρόνια του συζυγικού βίου διήλθε με τα κείμενα των Ελλήνων συγγραφέων και ποιητών και τα λεξικά ανά χείρας», σύμφωνα με τον πρώτο βιογράφο της. Η Σαμαρτζίδου κινείται και ζει σε κάποιες από τις σημαντικότερες εκπαιδευτικές/πνευματικές εστίες της περιόδου (Σέρρες, Κυδωνιές, Λέσβος, Κωνσταντινούπολη), πόλεις με μακρά εκπαιδευτική παράδοση και έντονες τις επιδράσεις του Διαφωτισμού και της δράσης των λογίων του. Η παράμετρος αυτή μαζί με τις επιδράσεις των δασκάλων της, γνωστών λογίων του Διαφωτισμού και φορέων της δυτική εμπειρίας, ερμηνεύουν την ευρεία καλλιέργεια (όπως αναδεικνύουν τα κείμενά της στην Κυψέλη) και τις θέσεις της για την εκπαίδευση και τη θέση των γυναικών στη νέα εποχή «των φώτων». Ο Εμμανουήλ Φωτιάδης π.χ. ήδη από το 1835 τασσόταν υπέρ της εκπαίδευσης και της κοινωνικής δραστηριοποίησης των γυναικών ώστε «να μη μένουν κατώτεραι από τους άνδρας» και παρότρυνε τους Σερραίους γονείς να στέλνουν τα κορίτσια τους στο αλληλοδιδακτικό σχολείο των αγοριών, έως ότου δημιουργηθεί ξεχωριστό αλληλοδιδακτικό σχολείο κοριτσιών, ενώ ο ιερωμένος Γρηγόριος Καλαγάνης, γνωστός από τις ταραχές στη Ριζάρειο σχολή, μετέδιδε περισσότερο την κριτική παρά τη δογματική προσέγγιση των θρησκευτικών δοξασιών και συνηθειών και τη θρησκευτική ανοχή. Ο κύκλος των γνωριμιών και επαφών της διευρύνεται και συμπεριλαμβάνει γνωστούς λογοτέχνες (όπως τους Γ. Παράσχο, Γ. Ζαλοκώστα, Κ. Πώπ, M. A. Kanini, Eduard Fusco), εκδότες (π.χ. τον Κ. Ι. Σκυλίτση, εκδότη της εφημερίδας Ημέρα στην Τεργέστη) και λογίους, με τους οποίους διατηρεί αλληλογραφία.

Η συγγραφική της δραστηριότητα περιλαμβάνει κυρίως ποίηση· γίνεται γνωστή ποιήτρια με θετικές κριτικές ήδη από τις πρώτες δημοσιεύσεις της. Περιλαμβάνει επίσης, τρία πεζά κείμενα, τα οποία δεν έχουν εντοπιστεί (αναφέρονται ως αδημοσίευτα έως το 1867) και την ύλη της Κυψέλης, την οποία σε μεγάλο βαθμό συντάσσει μάλλον η ίδια, όπως καταδεικνύει το γλωσσικό ύφος, η θεματολογία αλλά και η «συνέχεια» στη συλλογιστική και στην επιχειρηματολογία στα δοκιμιακού τύπου κείμενα του περιοδικού.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας: Ελληνίδες εκδότριες στον οθωμανικό χώρο (1887-1922)». Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2018.

Anagnostopoulou, Chrysoula. “An Enterprise of One’s Own: Greek Women Publishers in Ottoman Territories at the Beginning of the 20th Century”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Βαρίκα, Ελένη. «Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της “γυναικείας φυλής”: Γυναικεία περιοδικά στον 19ο αιώνα». Διαβάζω,198 (1988): 6-12.

Δαλακούρα, Κατερίνα & Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα. Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος -20ός αι.). Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, 2015.

Dalakoura, Katerina. "Greek Women’s Periodicals in Ottoman Space (1845-1919): Publishing as a Female Enterprise". Conference What is Knjiženstvo?, October 16-17, 2015, Faculty of Philology, University of Belgrade.

Δρούλια, Λουκία & Κουτσοπανάγου, Γιούλα επιμ. Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού τύπου 1784-1974. Αθήνα: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2008.

Θεαίτητος. «Βιογραφίαι συγχρόνων Ελληνίδων. Ι. Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου». Επτάλοφος Νέα, τχ. 11 (15 Ιουνίου 1867).

Ντενίση, Σοφία. Ανιχνεύοντας την «αόρατη» γραφή: Γυναίκες και γραφή στα χρόνια του ελληνικού Διαφωτισμού-Ρομαντισμού. Αθήνα: Νεφέλη, 2014.

Περδίκα, Νίκη Λ. «Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου - Αγαθονίκη Αντωνιάδου: Δύο σκυριανές ποιήτριες του περασμένου αιώνα». Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών 4 (1955):146.

Ρούσσου, Βαρβάρα. «Ο μακρύς δρόμος της γυναικείας ελληνικής ποιητικής παράδοσης από τον 19ο στον 20ο αι.». Διδακτορική Διατριβή, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2017.

Ταρσούλη, Αθηνά. Ελληνίδες ποιήτριες. Αθήνα: 1951.

Η Χαρίκλεια Μελανδινού (1867-1951), δασκάλα, συγγραφέας σχολικών εγχειριδίων, αρθρογράφος και εκδότρια του περιοδικού Εφημερίς των Κυριών (1909-1911) και του Ημερολογίου της Εφημερίδος των Κυριών «Η Λέσβος» (1912), κατάγεται από οικογένεια εκπαιδευτικών. Ο πατέρας της Παντολέων Μελανδινός, υπήρξε δάσκαλος σε σχολεία των Σαράντα Εκκλησιών (Ανατολική Ρωμυλία) και στο Πλωμάρι της Λέσβου (στο δεύτερο δίδαξε την περίοδο 1864-1872), όπως και τα τέσσερα τουλάχιστον από τα πέντε αδέλφια της, ο Δημοσθένης Μελανδινός, η Πολυξένη, η Ζωή και η Μάρθα Μελανδινού (η τελευταία εργάστηκε ως νηπιαγωγός) (ο Αλκιβιάδης Μελανδινός, ο μεγαλύτερος από τα έξι παιδιά της οικογένειας, δεν αναφέρεται στις πηγές -πιθανόν να πέθανε μικρός). Σπούδασε στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο των Σαράντα Εκκλησιών, για μικρό διάστημα (1884-85) στα Ζαρίφεια διδασκαλεία, και ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Αδριανούπολης. Για τη διδασκαλική της ειδίκευση φοίτησε στο Παρθεναγωγείο "Παλλάδας" στην Κωνσταντινούπολη. Εργάστηκε ως δασκάλα στον τόπο καταγωγής της (Πλωμάρι), στις Σαράντα Εκκλησιές και στο Παρθεναγωγείο της Παλλάδας (1890-1896), και ως διευθύντρια στα παρθεναγωγεία Τραπεζούντας (1897-1906 [?]), και Διπλοκιονίου (Βεσίκτας) (1907-1922). Μετά το 1922 εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και εργάστηκε από το 1924 έως το 1930 στα ανώτερα παρθεναγωγεία Θεσσαλονίκης, Φλώρινας Κοζάνης. Πέθανε στην Αθήνα το 1951. Ανάμεσα στα έργα της συγκαταλέγονται τα «Κορασιακά αναγνώσματα», αναγνωστικά για τις τέσσερις πρώτες τάξεις των παρθεναγωγείων, τα οποία έγραψε μαζί με την αδερφή της Πολυξένη και εξέδωσε από το 1902 έως 1904 στην Κωνσταντινούπολη. Το 1905 εκδίδονται επίσης στην Κωνσταντινούπολη οι «Συνθέσεις, διηρημέναι εις τρία τεύχη προς χρήσιν αμφοτέρων των φύλων», τρίτομο όπως φαίνεται από τον τίτλο του σχολικό εγχειρίδιο. Τα τεύχη που έχουν εντοπιστεί αφορούν στην Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη (Β΄ τεύχος) και στη Ζ΄ και Η΄ τάξη (Γ΄ τεύχος). Εκδίδει επίσης το "Απάνθισμα νεοελληνικών αναγωνσμάτων δι' ανωτέρας τάξεις" (για τις τάξεις ΣΤ' και Ζ'). Από το 1909-1911 εκδίδει την Εφημερίδα των Κυριών και το 1912 το Ημερολόγιον της Εφημερίδος των Κυριών «Η Λέσβος». Από τον πρόλογο του Ημερολογίου προκύπτει πως η ιδέα της έκδοσής του ανήκε στον αδερφό της, τον Δημοσθένη, ο οποίος θα το εξέδιδε το 1902 στη Μυτιλήνη. Εξαιτίας όμως του πρόωρου θανάτου του δεν μπόρεσε να εκδοθεί. Έτσι, στο Ημερολόγιο η εκδότρια συμπεριέλαβε και αρθρογραφία από το ανέκδοτο ημερολόγιο του αδερφού της. Στην εργογραφία της συμπεριλαμβάνεται ακόμη η πραγματεία με τίτλο «Η Αγιά Σοφιά. Το Αυγουστιαίον. Ανάγνωσμα τερπνότατον μετ’ εικόνων», την οποία εξέδωσε στην Αθήνα το 1919.

Εργογραφία:

Μελανδινού, Χαρίκλεια. Εφημερίς των Κυριών, τχ. 3 (1 Οκτωβρίου 1909).

Μελανδινού, Χαρίκλεια. Εφημερίς των Κυριών, τχ. 5 (1 Νοεμβρίου 1909).

Μελανδινού, Χαρίκλεια. Το Ημερολόγιο της Εφημερίδας των Κυριών «Η Λέσβος». Κωνσταντινούπολη: Π. Αγγελίδης και Σία, 1912.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Αναγνωστοπούλου, Χρυσούλα. «Όψεις της γυναικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας: Ελληνίδες εκδότριες στον οθωμανικό χώρο (1887-1922)». Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2018.

Anagnostopoulou, Chrysoula. “An Enterprise of One’s Own: Greek Women Publishers in Ottoman Territories at the Beginning of the 20th Century”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Γιασαφάκη, Χαριτωμένη. «Το περιοδικό Εφημερίς των Κυριών (1909 - 1911) της Χ.Π. Μελανδινού: Ο εκπαιδευτικός του λόγος και ο γυναικείος προορισμός». Στο 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα Δημοκρατία, δικαιώματα και ανισότητες στην εποχή της κρίσης. Προκλήσεις στον χώρο της έρευνας και της εκπαίδευσης. 27-29 Απριλίου 2018, Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών (ΙΑΚΕ), Ηράκλειο.

Γιασαφάκη, Χαριτωμένη. «Το περιοδικό Εφημερίς των Κυριών (1909-1911) της Χ.Π. Μελανδινού και ο γυναικείος προορισμός». Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 2016.

Δαλακούρα, Κατερίνα & Ζιώγου-Καραστεργίου, Σιδηρούλα. Η εκπαίδευση των γυναικών. Οι γυναίκες στην εκπαίδευση. Κοινωνικοί, ιδεολογικοί, εκπαιδευτικοί μετασχηματισμοί και η γυναικεία παρέμβαση (18ος -20ός αι.). Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, 2015.

Dalakoura, Katerina. "Greek Women’s Periodicals in Ottoman Space (1845-1919): Publishing as a Female Enterprise". Conference What is Knjiženstvo?, October 16-17, 2015, Faculty of Philology, University of Belgrade.

Giasafaki, Charitomeni. "Women's Biographies in 'Ladies Journal': Models for the Construction of Women's Identities". International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Θωμόπουλος, Ιωάννης. «Οι τόνοι και η μοίρα τους». Νέα Εστία, τχ. 1187 (1976): 72-88.

Καζάζη - Καπερώνη, Αμφιτρίτη. «Θεόφιλος Ραϊσόπουλος: Ο πρώτος ελληνοδιδάσκαλος της Σχολής του Πλωμαρίου». Πλωμαρίτικοι Αντίλαλοι 24, αρ. φ. 220 (2008): 10-12.

Λυκιαρδοπούλου, Σταυρούλα. «Η εκπαίδευση στη Λέσβο κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας (1800-1912)». Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2008.

Μελανδινού, Ζωή. «Χαρίκλεια Π. Μελανδινού (1867-1951)». Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού, ΙΣΤ (1951): 266-267.

Μελανδινού, Πολυξένη. «Στην θανούσαν αδελφή μου, ποίημα». Εφημερίς των Κυριών, αρ. φ. 217 (16 Ιουνίου 1891).

Μίσσιος, Κώστας. Ο Λεσβιακός Τύπος και οι δημιουργοί του (24 Αυγούστου 1864 - 31 Μαρτίου 2008): Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας. Αθήνα: Πιττακός, 2009.

Μίσσιος, Κώστας. Ποικίλα φιλολογικά της Μυτιλήνης: Συμβολή στην ιστορία της λεσβιακής γραμματείας. Αθήνα: Πιττακός, 2009.

Ξηραδάκη, Κούλα. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου ελληνισμού: Από τα αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. τ. 2. Αθήνα, 1973.

Papadopoulou, Ypakoi. “Cultural and Recreational Annual Editions: ‘Lesvos’ – The Almanac of Ladies’ Newspaper (1912) by Charikleia Melandinou”. International Exhibition & Conference Women’s Press - Women of the Press. Women’s Periodicals and Women Editors in the Ottoman Space. November 9-11, 2018, University of Crete & Hellenic Open University, Rethymno.

Ρούσσου, Βαρβάρα. «Ο μακρύς δρόμος της γυναικείας ελληνικής ποιητικής παράδοσης από τον 19ο στον 20ο αι.». Διδακτορική Διατριβή, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 2017.